Elias Hauptner (ca. 1575-1627), naar Lucas Cranach

Dit schilderij toont episodes uit het leven van de Heilige Catharina van Alexandrië (287-305).

Catharina was een van de populairste heiligen van de Middeleeuwen. Zij was een van de veertien noodhelpers en werd aangeroepen als beschermster tegen de pest en ter bewaking van de kuisheid. In sommige gevallen wordt zij gezien als beschermster tijdens de bevalling.

Catharina kwam uit Alexandrië en was Jezus zo toegedaan dat zij haar maagdelijkheid aan hem beloofde. Vlak na deze gelofte werd keizer Maxentius verliefd op haar. Om har gelofte trouw te blijven, weigerde zij echter zijn aanzoek. De keizer stuurde hierop veertig heidense filosofen op haar af om haar te bekeren. In plaats van haar te bekeren tot het heidendom, bekeerde Catharina de filosofen tot het Christendom. Daarop wilde de keizer Catharina laten martelen op een rad met ijzeren punten. Het rad werd verwoest door de bliksem. Dit is op de achtergrond van het schilderij te zien. Daarna wilde de keizer haar laten verbranden maar het vuur verbrandde de beulen. Tot slot gaf hij opdracht haar te laten onthoofden. Deze poging lukte, maar ui de wond stroomde geen bloed maar melk, dat de stad van de pest bevrijdde.

Haar lichaam werd door engelen naar de berg Sinaï gebracht. Toen het daar rond 800, ongeveer 500 jaar later, door pelgrims werd gevonden, was het nog steeds in goede staat. Naast de berg werd het Katharinaklooster gebouwd.

Op het eerste gezicht lijkt dit een fraai werk van de schilder Lucas Cranach de Oude (1472-1553). Nadere bestudering leert echter dat het hier gaat om een gesigneerd en gedateerd schilderij van Elias Hauptner. De signatuur leest als volgt: Elias haupner in olmicz 1623. 

Het gaat hier om een uitzonderlijk fraaie kopie naar het schilderij van de onthoofding van de heilige Catharina dat in 1515 werd geschilderd door Cranach in opdracht van Stanilaus Thurzo voor een kerk in Olmütz (Olomouc in het Tsjechisch). Dit laatste schilderij bevindt zich tegenwoordig met pendant in het aartsbisschoppelijk paleis in Kromeríz. Deze pendant betreft de onthoofding van Johannes de Doper. De opdracht in 1515 werd door Cranach als dusdanig prestigieus gezien dat hij zichzelf heeft afgebeeld als een van de soldaten op het schilderij van Johannes de Doper.

Elias Hauptner

Elias Hauptner was een schilder in Olomouc aan het begin van de zeventiende eeuw. Door de eeuwen heen is zijn naam in de vergetelheid geraakt. Toen gesigneerde schilderijen van zijn hand werden ontdekt, las men de datering ongelukkigerwijs onjuist waardoor hij decennialang werd beschouwd als een schilder uit de 18e eeuw hetgeen de waardering voor zijn werk sterk ten negatieve beïnvloedde. 

Recent onderzoek heeft Hauptner echter zijn juiste plaats teruggegeven in de tijd waardoor hij kan worden hergewaardeerd. Hauptner is namelijk een belangrijke figuur geweest in de Moravische schilderkunst van de vroeg zeventiende eeuw. Hij is een van de weinige nog bekende schilders die in die tijd in deze streek werkzaam waren. Van zijn hand zijn vier werken op koper bewaard gebleven in de kathedraal van Olomouc, die voor die plaats vervaardigd werden. Het feit dat deze werken na vele eeuwen nog steeds op dezelfde plek te bewonderen zijn is op zichzelf al zeer interessant te noemen.

Wat weten we over deze schilder? De vorm van zijn naam fluctueert, maar binnen de gebruikelijke grenzen. In ons geval houden we ons aan de gevestigde en gebruikelijke Duitse versie in bronnen - Elias Hauptner. De inventaris van zijn nalatenschap vermeldt echter ‘Haubtner’ en we kennen ook de variant ‘Heipner’. In 1609 werd hij vermeldt als Haupner toen hij een huis kocht in Olomouc. De schilder kwam uit Šenov (Schönau of Ssanow) nabij Nové Jičín, iets wat soms tot uiting komt in zijn handtekening "E.H.V.S." op houtsneden voor boeken, die hij geillustreerd heeft. Hij werd hier ergens rond 1575 geboren. 

Zijn leertijd bracht hij door in het schilderatelier van Melchior Koch in Nové Jičín, later werd hij opgeleid in Opava. Hier kwam hij waarschijnlijk in contact met de regionale gouverneur van Opava, Albrecht Sedlnický uit Choltice, en trad hij in dienst als schilder. Zo wordt hij vermeld op 12 mei 1602, toen hij trouwde in de Opava-kerk van St. Jiří met Kateřina Karasová uit Opole. In 1607 verhuisde hij naar Olomouc, waar hij als "Elias Haupner, Maler" op 17 september 1609 een huis kocht van Michael Leuchsprenkel voor 500 zloty. Niet lang daarna verkocht hij het echter en in 1613 kocht hij samen met zijn vrouw een ander huis in de buurt. Al snel verkocht hij dit huis opnieuw voor 500 zloty. Hij was toen al voor de tweede keer getrouwd en in 1622 wordt hij als beëdigd lid van het gilde vermeld. 

Elias Hauptner overleed in 1627 en op 25 februari van datzelfde jaar werd zijn nalatenschap geïnventariseerd. Deze was behoorlijk rijk naar de maatstaven van de Olomouc-schilders en omvatte, naast een aantal zilveren, tinnen en koperen voorwerpen, doeken, kleding en andere huishoudelijke spullen, evenals schilderbenodigdheden, voorbeeldboeken en prenten en schilderijen. Een onthoofding van St. Johannes de Doper werd gewaardeerd op 12 zloty. ("Ein Controfect Joanni enthabtung"). Deze archiefinformatie weerspiegelt ook de persoonlijkheid weer van Elias Hauptner, die, na zijn leertijd in een plaatselijke Noord-Moravische werkplaats, waarschijnlijk niet tevreden was met de activiteiten in Nové Jičín en erin slaagde op te klimmen tot schilder in aristocratische kringen. 

In Opava was hij in dienst van gouverneur Albrecht Sedlnický van Choltice. We weten niet of hij slechts af en toe of voortdurend voor hem in Opava werkte. Hoe dan ook was hij waarschijnlijk niet tevreden met zijn positie in Opava en verhuisden hij en zijn vrouw naar de Moravische metropool Olomouc. We kunnen alleen maar speculeren over de redenen voor zijn verhuizing. Mogelijk spraken de meer lucratieve opdrachten in deze grotere stad hem aan. Mogelijk speelde ook het geloof een rol. Albrecht Sedlnický was een fervent katholiek, maar de plaats Opava daarentegen was een puur protestantse stad. Het is duidelijk dat het oeuvre van Hauptner dat hij in Olomouc vervaardigde voor een deel direct te koppelen is aan de katholieke geestelijkheid. Ook het grafische werk van Hauptner wijst in de richting van een katholieke geloofsovertuiging. Derhalve kan worden gedacht dat hij in het protestantse Opava mogelijk niet voldoende opdrachten kreeg. 

De twee schilderijen van Lucas Cranach, die op het moment dat Hauptner in Olomouc kwam wonen al zo’n honderd jaar een kerk sierden, en zich nu in het aartsbisschoppelijk paleis te Kromeríz bevinden, werden zeer gewaardeerd. In 1609 of in 1619, het jaartal is moeilijk leesbaar, vervaardigde Hauptner namelijk een kopie naar het Johannespaneel van Cranach op koper voor kanunnik Vaclav Pilar, die in 1606 kanunnik voor Olomouc werd, en wiens familiewapen op dit schilderij is aangebracht. Dit schilderij bevindt zich sinds de vroege 20ste eeuw in het Angermuseum te Erfurt. Een andere opdrachtgever heeft in 1623 gevraagd het Catharinapaneel te schilderen.

Wie dit was is vooralsnog onbekend. Volgens een label op de achterzijde van het schilderij behoorde het Catharinapaneel in het verleden tot het bezit van de Hongaarse adellijke familie Migazzi. Het voorouderlijk slot van deze familie staat in Zlaté Moravce. Zij verbleven ook in Wenen, waar Christoph Anton Migazzi von Wallu and Sonennthurmu († 1803) aartsbisschop was.

Omdat Hauptner voor de kerk in Olomouc een hele reeks van schilderijen heeft geschilderd, is het waarschijnlijk dat hier zijn opdrachtgevers vandaan kwamen. Waarschijnlijk moet de opdrachtgever voor het Catharinapaneel naar het origineel van Cranach in Olomouc ook in deze kringen gezocht worden.

Dat dit schilderij een kopie is naar een honderd jaar eerder geschilderd werk doet geenszins afbreuk aan de kwaliteit ervan. Het moet gezien worden in het licht van de tijd waarin in Moravië het katholicisme in de verdrukking kwam door de Reformatie. Hierdoor was er geen ruimte voor een eigen beeldtaal en verzwakte de aandacht voor religieuze kunst. Met deze schildering van Catharina probeerde Hauptner te behouden wat er nog was.

Zoals gezegd doet dit werk sterk aan het origineel van Lucas Cranach denken. Het is dan ook niet vreemd dat het in de jaren 1950 als een Cranach is geveild bij Charpentier in Parijs. In een geannoteerde veilingcatalogus, bewaard op het RKD in Den Haag, heeft de grote kunstkenner Frits Lugt er in zijn hand zelfs ‘Echt’ bijgeschreven als bevestiging van de authenticiteit. De kwaliteit van het werk is dan ook zeer hoog te noemen.