Hans Rottenhammer (1564-1625), Diana en Actaeon

In een fraai landschap baden enkele vrouwen bij een rivier. Ze wassen zich, drogen in de zon en kletsen met elkaar. De rust wordt echter verstoord door een glurende man linksboven tussen het struikgewas.

Verbeeld is de geschiedenis van Diana en Actaeon uit de Metamorfosen van Ovidius.
De jager Actaeon was met zijn jachthonden op een dag in het bos toen hij dorst kreeg. Hij wilde gaan drinken bij een beekje en zag daar Diana baden met haar nimfen. Verblind door haar schoonheid bleef hij naar haar staren. Snel probeerden de nimfen Diana te bedekken met een doek. Diana echter werd boos omdat zij bespied werd en veranderde Actaeon in een hert. Actaeons jachthonden herkenden hierop hun baas niet meer, zagen enkel een hert en verscheurden hun baas.

Dit verhaal van Ovidius was zeer populair in de kunsten omstreeks 1600 omdat het de kunstenaar de gelegenheid gaf om veel naakten af te beelden. De apotheose van het verhaal, het gruwelijke moment waarop de honden het hert grijpen, wordt zelden afgebeeld. Als het al verbeeld wordt, dan is dat doorgaans in de achtergrond, als een vooruitwijzing.  

De kunstenaar die dit werk heeft geschilderd is Hans Rottenhammer. Deze Duitse schilder werd geboren in München rond 1564 en trok na zijn leertijd naar Italië. In Rome en later Venetië, waar hij ruim tien jaar zou werken werd hij beroemd vanwege zijn kleine schilderijen op koper. Na zijn verblijf in Venetië vestigde Rottenhammer zich in Augsburg. Hier ging hij ook grote werken op doek vervaardigen.  

Toen Rottenhammer nog in Venetië woonde was zijn werk al ver buiten Italië geliefd, getuige een opdracht van Rudolf II van Praag in 1600. Ook werd hij al in 1604 opgenomen in Het Schilderboeck van Karel van Mander, een van de eerste kunstenaars-encyclopedieën. Een deel van diens tekst over Rottenhammer wordt hier geciteerd:    

Hy is eyndlinge gecomen te Venetien, alwaer hy met een Veneetsche Vrouw is getrouwt, en een menichte van fraey stucxkens heeft gemaect op coper, som groot, som cleyn, die in veel Landen zijn verspreyt, en by den Const-beminders te sien. Onder ander, by den Const-liefdigen Heer Ioan Knotter, woonende teghenwoordigh t'Wtrecht, daer verscheyden stucken op coper van hem zijn, soo cleen als groot. Onder ander, en sonderlinghe, een ons Vrouwen Hemelvaert, en eenen Actaeon en Diana, met meer ander dingen, wel gheordineert, vroylijck en gloeyende gheschildert, soo dat ghelijck zijn schilderijen by den liefhebbers in weerden zijn, zijnen naem ooc onder den constighe Schilders weerdich is ghenoemt en gherekent te wesen.

Bovenstaande geeft aan dat een schilderij op koper met de voorstelling van Diana en Actaeon op zijn laatst in 1604 maar vermoedelijk dus iets eerder (in 1604 werd het boek gepubliceerd) in Utrecht in een verzameling was. Of het hierbij om dit schilderij gaat of om een ander schilderij met hetzelfde onderwerp is niet te zeggen. Rottenhammer heeft diverse malen het onderwerp van Diana en Actaeon gebruikt. Hoewel het om hetzelfde onderwerp gaat, zijn de voorstellingen wel verschillend. De figuur van Actaeon duikt nu eens in het midden en dan weer rechts of links op. Een treffend voorbeeld van een ander schilderij met dit onderwerp is het kleine werk op koper in het Museum of Fine arts Houston. (inv. no. 56.19).
Een groter schilderij eveneens op koper is in de Alte Pinakothek te München (inv.no. 1588) dit werk is gedateerd 1602. In Moskou wordt in het Pushkin Museum weer een andere versie bewaard. Een tekening gesigneerd en gedateerd 1595 van Rottenhammer werd geveild in New York bij Sotheby’s in 2001. Deze tekening toont het onderwerp op een andere manier. Dit blad bracht toen 181.750 dollar inclusief premies op. Dit was niet de enige tekening met dit onderwerp. Daarnaast zijn diverse voorstellingen ook in prent gebracht. Hoewel sommige tekeningen als voorstudie in verband kunnen worden gebracht met een nu nog bekend werk van Rottenhammer is dat voor dit schilderij niet het geval. Daarmee is dit werk een fraai voorbeeld van hoe de kunstenaar dit onderwerp steeds weer anders verbeelde.

Het hier beschreven schilderij was tot op heden onbekend. Het is dan ook niet opgenomen in de lijst van Peltzer of het uitmuntende, helaas ongepubliceerde, proefschrift van Schlichtenmaier. De fraaie figuren geven de virtuositeit van de kunstenaar goed weer. De invloed van Jan Brueghel en Paulus Bril, de Vlaamse kunstenaars waar Rottenhammer in Rome mee in contact kwam is overduidelijk te zien in het fraaie landschap met doorkijk in de verte. Dit schilderij zal in Venetië zijn ontstaan gezien de datering rechtsonder. In veel schilderijen werkte hij met deze kunstenaars samen. Vaak verzorgde hij de figuren voor deze meesters.

De signatuur is zeer gelijkend aan die van een schilderij van Hans Rottenhammer in Het Mauritshuis; de Val van Phaeton, uit 1604. De opvallende omhoogkijkende naakte vrouwen in dat schilderij komen in houding overeen met de vrouwen die op dit schilderij verschrikt opkijken naar Actaeon. De contourlijn rondom de hoofden is een opvallend element dat in veel van Rottenhammers schilderijen voorkomt. De gedraaide hoofden zijn ook te zien andere schilderijen van zijn hand.

Het werk van Rottenhammer werd door zijn tijdgenoten zeer gewaardeerd. Het feit dat hij werd opgenomen in het Schilderboeck van Karel van Mander uit 1604 is hier een sprekend voorbeeld van. Zijn werk raakte echter na zijn dood in de vergetelheid. De titel van de tentoonstelling uit 2008 ‘Begehrt, vergessen, Neu entdeckt’ is dan ook zeker van toepassing op zijn werk in het algemeen en op dit schilderij in het bijzonder.

Literatuur:
Rudolf Peltzer, Hans Rottenhammer in Jahrbuch der Kunsthistorischen Sammlungen des Allerhöchsten Kaiserhauses, Bd 33 (1916) nr. 5 pp. 293-365.
H Borggrefe, Th. Füsenig, Hans Rottenhammer: begehrt, vergessen, neu entdeckt, exh. Cat. Weserrenaissance-Museum Schloss Brake, Narodni Galerie Praag 2008
H. Schlichtenmaier, Studien zum Werk Hans Rottenhammers des Älteren (1564-1625), Maler und Zeichner : mit Werkkatalog, Tübingen 1988