Duits Ivoren Bas-reliëf voorstellende Susanna en de Ouderlingen, toegeschreven aan Antonio Leoni

Dit spectaculaire reliëf met een voorstelling van Susanna en de Ouderlingen is een toevoeging aan een zeldzame groep ivoren van de hand van de Venetiaanse ivoorsnijder Antonio Leoni (actief 1704-1716, Düsseldorf), een van de kunstenaars uit de hofhouding van keurvorst Johan Willem van de Palts (1658-1716) in Düsseldorf.

Door de prominente omlijsting en opmerkelijke diepte in zowel het snijwerk als de vlakken van de voorstelling lijkt dit object meer op een diorama dan een bas-reliëf. Hoewel we deze wijze van werken ook kennen van gerenommeerde kunstenaars als Francis van Bossuit en de eveneens uit Düsseldorf afkomstige Ignaz Elhafen, was het vooral Antonio Leoni die deze techniek tot een hoogtepunt bracht. Een reliëf met een voorstelling van het martelaarschap van Sint Laurentius uit de collectie van de keurvorst in het Bayerisches Nationalmuseum (Berliner, op.cit., no. 464) is op dezelfde wijze vervaardigd, zij het met een afzonderlijk gemaakte bovenzijde. Het veel bekendere paar rechthoekige reliëfs dat zich in hetzelfde museum bevindt met voorstellingen van Pluto en Proserpina en het Offer van Iphegeneia zijn eveneens van dezelfde constructie met een groot aantal verwante details (zie op.cit. Schmidt). Buitengewoon opvallend is de wijze waarop de achtergrond is vormgegeven, met afgevlakte, vloeibaar lijkende wolken, in bas-reliëf in contract met de indrukwekkende drie-dimensionaliteit van de kronkelende bomen met schaars gebladerte en gebarsten bast (zie op.cit. Baumstark, p. 295). De afgeronde souplesse van de achtergrond wordt weerspiegeld in de naakte Susanna wiens delicate anatomie vergelijkbaar is met die van Proserpine en haar belagers, ondanks hun gewrongen poses en wanhopige gezichtsuitdrukkingen. Een opvallend detail is ook de vormgeving van de handen, waarbij van de uitgestrekte vingers de middel- en ringvinger zich dichter bij elkaar bevinden. Ook de gezichten van Pluto en de hem vergezellende riviergoden in het Proserpine reliëf zijn op eenzelfde wijze uitgewerkt en profil met smalle gedeelde baarden. Echter, een grote staande Saint Rochus die al langer geassocieerd werd met Leoni [Berliner, op.cit., no. 465)] en de figuur uiterst rechts op het eerder genoemde Sint Laurentius reliëf zijn nog beter vergelijkbaar, meer bepaald in hun langgerekte vorm en kledij. En tenslotte de voorgrond die bestaat uit onregelmatige wasachtige rotsen met daartussen enkele ontspruitende planten. Dit alles is karakteristiek voor de reliëfs van Leoni, maar is het meest prominent aanwezig in het grootse “De Bekering van Sint Paulus” uit de collectie van de keurvorst en eveneens bewaard in München. Dit werk is volledig gesigneerd: Antonius Leoni Venetus F. (Berliner, op.cit., no.466).

Als gevolg van het huwelijk van zijn zuster met Keizer Leopold I en zijn eigen huwelijk met Anna Maria Luisa de’Medici, kreeg Keurvorst Johann Wilhelm II toegang tot zowel de laatste hoofse mode in Europa alsook tot de meest talentvolle kunstenaars. Terwijl schilders als Eglon van der Neer, Adriaen van de Werff en Jan Weenix aan het hof hun bijdrage leverden aan de enorme schilderijencollectie, verwierf hij in Antwerpen een groot aantal werken van Rubens. Beeldhouwerken van het atelier van Massimiliano Soldani-Benzi werden geimporteerd uit Florence, terwijl Gabriel Grupello, Ignaz Elhafen en Antonio Leoni aan het hof in Düsseldorf woonden en werkten om het te voorzien van ivoren. Deze laatste drie kunstenaars floreerden onder het genereuze mecenaat van de Keurvorst en produceerden onderwijl een groot oeuvre van verfijnde ivoren in een schilderachtige barokke stijl.
Antonio Leoni arriveerde aan het hof in 1704. Een grote onvoltooide ivoren pul uit de collectie van de Keurvorst voedt het vermoeden dat Leoni na Johann Wilhelm II’s dood in 1716 het hof verlaten heeft (Berliner, op.cit., no. 477). De signatuur op de “Bekering van Sint Paulus” brengt zijn Venetiaanse herkomst aan het licht, maar in weerwil van zijn jeugdige talent, is het onbekend hoe hij uiteindelijk aan het Hof in Düsseldorf belandde, of waar hij werkte na 1716.

Gerelateerde literatuur:
R. Berliner, Die Bildwerke in Elfenbein, Knochen, Hirsch- und Steinbockhorn mit einem Anhange: Elfenbeinarbeiten der staatlichen Schlossmuseen in Bayern, cat. Bayerisches Nationalmuseum, Munich, Augsburg, 1926, pp. 98-102, nos. 464-477;
Johann Wilhelm Kürfürst von der Pfalz als Mäzen, exh. cat. Kunstmuseum der Landeshauptstadt Düsseldorf, Dusseldorf, 1958, pp. 5-9 and 28-29, nos. 97-100, figs. 99-100;
R. Baumstark and P. Volk (eds.), Apoll Schindet Marsyas. Uber das Schreckliche in der Kunst, exh. cat. Bayerisches Nationalmuseum, Munich, 1995, pp. 257-259, no. 55;
E. Schmidt and M. Sframeli (eds.), Diafane Passioni. Avori barocchi dalle corti europee, exh. cat. Palazzo Pitti, Museo degli Argenti, Florence, 2013, pp. 298-301, nos. 108-109.