Christobal Ramirez (werkzaam ca. 1616-1644)

Onder een prachtig met gouddraad versierde baldakijn staat een beeld van een gekroonde Maria die haar handen gevouwen heeft. Zij is gekleed in een gewaad bezet met duizenden parels en edelstenen. Een hekwerk met musicerende engelen is als een boog achter haar opgesteld. Zij staat op een podium van enkele treden. Onder de zoom van haar jurk komen drie hoofdjes van engelen tevoorschijn. Zij wordt geflankeerd door twee biddende engelen. Op de treden staan beelden, een kruis en versierde voorwerpen. Het onderste gedeelte is wederom bekleed met een fraai goudborduursel. In de achtergrond, achter de baldakijn is een hekwerk te ontwaren. Twee wapenschilden zijn te zien achter de kroon en in het midden boven op de baldakijn. Dit buitengewoon fraai geschilderde werk is een portret van de Virgen del Sagrario. Het is door een uiterst kundige schilder vervaardigd.

Dit schilderij van de Virgen del Sagrario de Toledo is geschilderd door Christobal Ramirez zoals de signatuur rechtsonder ons laat weten. Het is uitzonderlijk dat schilderijen met dit onderwerp gesigneerd zijn.

De Virgen del Sagrario is de beschermheilige van Toledo. Dit beeld van de Maagd Maria dankt haar naam aan het feit dat zij geplaatst is in het sacrarium van de Kathedraal, de plaats waar de relieken van de heiligen bewaard worden. Het beeld, dat nog steeds in de Kathedraal van Toledo te bewonderen is, heeft een lange geschiedenis. Het is een Romaans beeld dat in de dertiende eeuw met zilver bekleed werd. Dit schilderij laat het beeld zien zoals het was voordat het werd geplaatst op de verguld zilveren troon die tussen 1646 en 1654 werd vervaardigd door de Florentijnse zilversmid Fanelli. Op de meeste verbeeldingen van de Virgin de Toledo die nog bekend zijn, zit zij op deze latere troon. Bovendien is het beeld niet afgebeeld op haar tegenwoordige plaats in de Kathedraal tegen een muur maar klaar voor de jaarlijkse processie door Toledo voor een koorhek. De twee roosters links en rechtsonder zijn om de draagstokken doorheen te steken.

Cristobal Ramirez was een schilder uit Toledo waarvan slechts een handvol gesigneerde schilderijen nog bekend zijn. Opmerkelijk is de variëteit tussen, en de hoge kwaliteit van elk van deze werken. Zijn leven is nauwelijks gedocumenteerd. Omdat de naam Christobal Ramirez meer voorkwam onder schilders in de vijftiende tot  zeventiende eeuw, schept dit soms verwarring. De Christobal Ramirez die dit schilderij van de Virgin del Sagrario heeft geschilderd kwam ongetwijfeld uit Toledo. Het is niet onmogelijk dat onze Ramirez in 1616 zich desondanks inschreef bij het schilderscollege van Valencia.

De betrekkingen tussen Valencia en Castilië waren dusdanig dat dit goed kan. Zeker is dat hij wordt genoemd in Toledo als schilder in 1631 in een document waaruit blijkt dat hij enkele huizen heeft bewoond van de zijdehandelaar Agustín Tolentino. Hier staat dat ‘Cristobal Ramirez Pintor’ een schuld heeft. Tien jaar later, in september 1641, taxeerde Christóbal Ramírez in Toledo als schilder en buurman de nagelaten schilderijen van kanunnik Gregorio Barreiro die onder meer eigenaar was van 'Het portret van Toledo van de hand van de Griek', (El Greco).

Met de ontdekking van dit schilderij zijn er vijf gesigneerde schilderijen van Christobal Ramirez bekend; Christus in het Prado Museum Madrid , een beschermengel in het Museo de Santa Cruz in Toledo en twee stillevens in Dumbarton Oaks, Washington.
De twee schilderijen in Madrid en Toledo zijn, hoewel onduidelijk te lezen, vermoedelijk in 1638 geschilderd. De datering op het Madrileense schilderij is wel als 1678 gelezen, maar gezien de schilderstijl moet het veel vroeger zijn. Deze beide werken passen in de traditie van de school van Toledo met reminiscenties aan Juan Sánchez Cotán, in de figuur van de Verlosser in Madrid, en aan Luis Tristán, aan wiens school het werk in Toledo werd toegeschreven, maar met een nieuw gevoel voor kleur, dat herinnert aan wat er in dezelfde periode in Madrid werd gedaan, en invloeden van Alonso Cano. Een meer directe invloed van Sánchez Cotán, ondanks de datering, hebben de twee stillevens in Dumbarton Oaks. De beide werken, gesigneerd en gedateerd Cristóbal Ramírez de Arellano  fac 1644, tonen een stilleven met druiventrossen, meloen en abrikozen, en een stilleven met distel, druiven en granaatappels. Met zijn donkere achtergronden, de naturalistische behandeling van zijn kleine objecten en de warme kleuren, zoekt de schilder een realistische weergave van de objecten die door de verschillende picturale behandeling van hun texturen, prachtig zijn geschilderd.

Dit nieuw ontdekte schilderij van de Virgen del Sagrario is het vijfde gesigneerde schilderij dat aan het oeuvre van Christobal Ramirez toegevoegd kan worden. Een eerste blik op dit schilderij zal gedachten oproepen aan Zuid-Amerikaanse schilderkunst uit de zeventiende en achttiende eeuw. Dat is logisch wanneer we bedenken dat verbeeldingen van de maagd in Spanje en daarmee ook in Zuid Amerika een zeer belangrijke plek innamen. Deze schilderijen dienden als beeld van verering. Er waren conventies voor het portretteren van miraculeuze sculpturen van de Maagd in zeventiende-eeuws Spanje. Er zijn meerdere vaak minder gedetailleerde versies van deze portretten bewaard gebleven zowel in Spanje als in Spaans Amerika. Het woord portret wordt hier gebruikt omdat schilder en cliënt deze werken daadwerkelijk als een echt portret van de maagd zagen. Men zag ze als goddelijke trompe-l’oeils.

De functie van deze portretten, welke er uiteraard in vele soorten en maten waren, voor zowel arm als rijk, was privé-devotie. Voor alle lagen van de bevolking waren er dergelijke afbeeldingen in prenten, goedkope veelal ongesigneerde schilderijen, maar ook dure kunstwerken. Dit schilderij van Christobal Ramirez was bedoeld voor de laatste categorie.

Christobal Ramirez was als kunstenaar buitengewoon geschikt om dit onderwerp zo uitgebreid te schilderen. Hij was bedreven in zowel stillevens als ook sacrale schilderijen, en beide vaardigheden heeft hij nodig gehad voor het vervaardigen van dit schilderij. Dit werk vormt dan ook de ultieme verbinding tussen de twee uitersten in zijn oeuvre; de heiligen en de stillevens.

Om te begrijpen waarom juist dit beeld zo vaak is gebruikt voor bidprentjes en huisaltaren, is het van belang om de geschiedenis van de Virgen del Sagrario van Toledo beter te kennen.
In Toledo was het aartsbisdom, het belangrijkste bisdom onder de verschillende kerkprovincies van Spanje, en tevens het primaat van Spanje gevestigd. In laat zestiende-eeuws Spanje, waren de bisdommen actief met elkaar aan het concurreren over wie het meest prestigieuze christelijke verleden had. Toledo, waar de Maagd zou zijn verschenen aan Bisschop Ildefonso, had een probleem omdat voor deze verschijning nauwelijks relieken in de kathedraal aanwezig waren. Ildefonso was elders opgebaard en de kazuifel die hij volgens de overlevering had gekregen was er niet. Daarom bedacht het kathedraalkapittel van Toledo een creatieve oplossing. De Virgin del Sagrario, een heiligenbeeld in de kathedraal, was volgens deze nieuwe overlevering omhelst door de afgedaalde Maagd. Daarmee werd nieuw materieel bewijs van de afdaling gecreëerd en daarmee de status van de kathedraal vergroot. De Maria-cultus die in Spanje toch al groot was kreeg hiermee een boost.

De nieuwe status van het beeld van de Virgin werd al in 1584 bevestigd door de bestelling van een nieuwe kroon die haar oude tiara moest vervangen. Deze kroon, vervaardigd door de zilversmid Alejo de Montoya, is op het schilderij duidelijk te zien. Helaas werd de kroon verwijderd uit de kathedraal in 1869 of 1879, en wordt zij nu als verloren beschouwd.
De wapenschildjes op het schilderij zijn moeilijk te zien. Achter de kroon is het wapen van het huis van Castillië afgebeeld. Mogelijk heeft dit te maken met de oprichting van het beeld op een nieuwe plaats in de kathedraal in 1616. Bij deze ceremonie was de jonge prins Phillip, de later Phillip IV aanwezig. Het wapen in de baldakijn is identiek.

Met de Spaanse verovering en kolonisatie van Amerika werden devoties en afbeeldingen van de Maagd Maria, Jezus, en heiligen over de Atlantische Oceaan getransporteerd, waar ze vervolgens werden aangepast aan de historische en regionale eigenaardigheden van de Spaanse koloniën. Schilderijen en prenten met standbeelden ("standbeeldschilderijen" genoemd) vormden een populair genre in Spanje dat naar de Spaanse onderkoninkrijken werd gebracht. Een voorbeeld hiervan is een kopie van een standbeeld van de Maagd van Toledo (Nuestra Señora del Sagrario de Toledo), dat naar Nieuw-Spanje werd gebracht door Franciscaanse missionarissen die Maria als hun beschermster beschouwden terwijl ze missies oprichtten en inheemse volkeren bekeerden. Dit beeld van de Maagd van Toledo zou worden omgevormd tot de Maagd van de Macana.

Literatuur:
Angulo Íñiguez, Diego; Pérez Sánchez, Alfonso E. (1972). Pintura Toledana de la primera mitad del siglo XVII. Madrid, Instituto Diego Velázquez.
Jordan, William B. (1985). Spanish Still Life in the Golden Age, 1600-1650. Fort Worth, Kimbell Art Museum, p. 193.
Suárez Quevedo, Diego, «Prestigio de la obra de El Greco en colecciones toledanas del siglo XVII. Reflexiones sobre inventarios y tasaciones de pinturas», BSAA, 57 (1991), p. 371-386
Cloe Cavero de Carondelet, “Reframing a Medieval Miracle in Early Modern Spain: The Origins of Our Lady del Sagrario of Toledo,” in The Interaction of Art and Relics in Late Medieval and Early Modern Art, edited by Livia Stoenescu, Turnhout: Brepols, 2020, 29-49.