Frans kalkstenen beeld van de Heilige Barbara van Nicomedië

Dit kalkstenen beeld toont de heilige Barbara, staand naast haar toren met drie ramen, met neergeslagen blik in meditatie. Haar lange golvende haren vallen sierlijk over haar jurk. In haar linkerhand draagt zij de opengeslagen evangeliën en in haar rechterhand de aanzet van de nu ontbrekende palmtak.

Barbara, die eind 3e en begin 4e eeuw in Nicomedia, Bithynië, woonde, was de mooie en intelligente dochter van Dioscorus, een rijke heiden. Haar vader sloot haar op in een toren om haar te beschermen tegen de buitenwereld en haar maagdelijkheid te bewaren. Hij verbood haar omgang met vrienden en stond alleen contact toe met leraren en bedienden die de opdracht hadden de aanbidding van heidense goden te onderwijzen. Barbara bracht jaren door in de toren, waar ze haar eten en wasgoed met behulp van een mand aan een touw naar boven en beneden sleepte. Op een dag stopte een vreemdeling een boek over het christendom in haar mand. Toen ze het las, veinsde ze ziek te zijn en om een dokter te laten komen. De man die aankwam, was een priester die haar in het geheim doopte. 

Voordat hij op reis vertrok, gaf Dioscorus opdracht een badhuis voor Barbara te bouwen met slechts twee ramen. Tijdens de afwezigheid van haar vader gaf Barbara de werklieden echter opdracht drie ramen te plaatsen ter symbolisering van de Heilige Drie-eenheid. Toen Dioscorus terugkeerde was hij woedend over extra deur waar hij geen toestemming voor had gegeven. Toen Barbara hem bekende christen te zijn en een door hem georganiseerd huwelijksaanzoek afwees, ontstak hij in razernij. Dioscorus bracht haar naar de prefect van de provincie, die beval dat ze naakt door de stad moest worden geparadeerd. Plotseling trok er echter een mist op die haar aan het zicht van de menigte onttrok. De prefect beval vervolgens dat ze gemarteld en onthoofd moest worden. Barbara weigerde onder marteling haar geloof af te zweren; haar wonden genazen elke ochtend. Het was haar vader zelf die uiteindelijk het doodvonnis uitvoerde. Op de terugweg naar huis stak er een hevige storm op waarbij hij door de bliksem dodelijk getroffen werd verteerd door het vuur dat God over hem had laten neerdalen. 

Het is vanwege deze legende dat Sint-Barbara wordt aangeroepen ter bescherming tegen explosies en een plotselinge dood. Ze wordt vereerd door katholieken die het gevaar lopen van een onvoorspelbare, gewelddadige dood op het werk. Ze is de beschermheilige van artilleristen, mijnwerkers, brandweerlieden, zeelieden en van gevangenen. De toren waarin Barbara door haar vader werd opgesloten, wordt in de christelijke kunst altijd met haar geassocieerd. Soms verschijnt hij als een gebouw op de achtergrond. Niet zelden houdt ze een miniatuur ervan in haar linkerhand. Het plaatsen van de heilige naast de toren, gaf ruimte voor andere attributen in haar handen. Doorgaans is dit in de ene hand een opengeslagen kopie van de evangeliën. In haar rechterhand houdt zij vaak een palmtak, als teken van haar maagdelijkheid, of een zwaard als symbool voor haar martelaarschap. 

Barbara onderscheidt zich van elke andere vrouwelijke heilige in de christelijke kunst doordat ze vaak wordt afgebeeld met een kelk die de Heilige Eucharistie voorstelt. Deze beeldtraditie ontstond aan het einde van de Middeleeuwen, toen de verering van Barbara verschoof van haar martelaarschap dat verbonden was aan haar gevangenschap, naar haar wonderen waarom zij aangeroepen werd. Barbara’s postume wonderen hadden te maken met stervenden die in hun nood vreesden voor het niet meer kunnen ontvangen van het laatste sacrament. Door Barbara aan te roepen konden zij het laatste sacrament alsnog ontvangen en zo in vrede sterven. Dit maakte dat de toren, die deel was van haar verhaal als levende en een rol speelde in haar martelaarschap, een ondergeschikte rol kreeg en visueel een andere functie kreeg, bijvoorbeeld als houder van de kelk en hostie, of dat hij zelfs compleet verdween.

Deze veranderende beeldtaal zien we aan het eind van de Middeleeuwen het sterkst ontwikkelen in Duitsland en de Nederlanden. Het hier getoonde beeld toont Barbara met haar toren op de manier zoals zij voor deze omwenteling getoond werd. Dit is niet vreemd wanneer men in aanmerking neemt dat aan een kerk of kathedraal, waarvoor zij vermoedelijk gemaakt is, vele tientallen of soms zelfs honderden jaren gebouwd werd, waardoor een klassiekere beeldtaal beter binnen de opdracht gepast zou kunnen hebben. Ook is het mogelijk dat de verschuiving van de beeldtaal, samen met de veranderende manier van aanbidding, lokaal grote verschillen kentde, waardoor er geen sprake was van een geheel veranderende iconografie in heel West-Europa. 

Het beeld moet ooit compleet gepolychromeerd zijn geweest. Enkele kleine restanten hiervan zijn nog zichtbaar, zoals in de bebouwing op de toren, waar in de deuropeningen resten van rood en zwart of donkerblauw zichtbaar zijn. Ook in de plooien van haar mantel zijn enkele kleine stukjes rood en zwart of donkerblauw te vinden.

Literatuur:
M. Cassidy-Welch, “Prison and sacrament in the cult of saints: images of St Barbara in late medieval art”, 2009