Ulrich Loth (voor 1599-1662)

Dit recentelijk herontdekte schilderij van de Boetvaardige Maria, vormt een belangrijke aanvulling op het oeuvre van de Duitse kunstenaar Ulrich Loth. Werken van Ulrich Loth zijn schaars en komen slechts zeer sporadisch op de markt. Zijn beschreven oeuvre bestaat uit 92 schilderijen, waarvan er 48 worden beschouwd als verloren of verborgen met onbekende verblijfplaats. Uit deze laatste lijst kan nu dit schilderij weer worden toegevoegd aan het bijzonder kleine oeuvre van Ulrich Loth.

Maria Magdalena is verbeeld in een rood-wit gewaad en zit met haar handen in gebedshouding geknield voor een rots, haar blik naar boven gericht. Voor haar liggen een opengeslagen boek, een schedel, daarachter een takkenbos als gesel, een kruis en een zalfpot. Rechts achter haar zien we de kop van een demon.

Maria Magdalena was in de kunst van de zestiende en zeventiende eeuw een geliefd onderwerp dat met name door de Katholieke kerk veelvuldig werd aangeprezen. Als zondige vrouw bracht zij het uiteindelijk tot apostel van Christus en werd zij door de kerk heiligverklaard. Zij vormde daarmee het ultieme voorbeeld van het idee dat het nooit te laat was om tot inkeer te komen en boete te doen voor diens zonden. Door boetedoening en berouw kwam Maria Magdalena toen zij haar rijkdommen had afgezworen op het juiste pad. Zodoende gebruikte de kerk haar verbeelding en verhaal om te laten zien dat boetedoening loonde, en om gelovigen ertoe te bewegen hun rijkdommen aan de kerk te geven.

Iconografisch gezien is de verbeelding van de demon naast Maria Magdalena, in combinatie met de zalfpot en het boek opvallend. Volgens de bijbel verwijzen deze attributen namelijk naar afzonderlijk figuren, welke in de vroege dagen van de Katholieke kerk tot één verwerden. Volgens deze traditionele westerse katholieke opvatting worden drie vrouwelijke personages uit het Nieuwe Testament als één geïdentificeerd: Maria Magdalena, Maria de zus van Martha en Lazarus, die ook wel Magdalena zou worden genoemd, maar die nu bekend staat als Maria van Bethanië, én de anonieme zondige vrouw uit Lucas 7 die de voeten van Jezus zalft met een dure olie. Deze laatste is ook de reden dat van Maria Magdalena tegenwoordig wordt aangenomen dat zij een prostituee was, aangezien de zondige vrouw met een slechte reputatie uit Lucas 7 wordt omschreven als ‘vrouw van de stad’. Ook de manier waarop Maria Magdalena wordt afgebeeld met losse haren, hetgeen in die tijd een sociaal taboe was, valt in dit licht te zien.

Hoewel het schilderij niet gesigneerd is, kan de maker van het werk met zekerheid worden gevonden in de Zuid-Duitse schilder Ulrich Loth (voor 1599-1662), een van de leidende kunstenaars in München in de zeventiende eeuw. Hij was een leerling van Peter Candid (Peter de Witte 1548-1628) en werd later hofschilder van Maximiliaan van Beieren.
Van groot belang is zijn vierjarig verblijf in Italië tussen 1619 en 1623 geweest, als slotstuk van zijn leertijd. Loth keerde hierna terug in het vaderland als eerste Duitse navolger van Caravaggio. Hoewel hij tegenwoordig relatief onbekend is geraakt, gaf hij destijds een duidelijke wending aan het manierisme in Duitsland. Loth was een actieve schilder die nadat hij in 1629 als hofschilder stopte, veel opdrachten ontving van kerken, de vrije markt en het hof dat hem niet vergeten was. Zijn latere werk kwam onder invloed van Rubens te staan, wat laat zien dat hij de mode in Europa bleef volgen.

In De boetvaardige Maria Magdalena, is de invloed van Caravaggio duidelijk zichtbaar, zoals in de achtergrond met de scherpe lichtinval, en in de uitgesproken voorovergebogen houding van Magdalena met de blote schouder in verkort perspectief.

Ulrich Loth schilderde nagenoeg dezelfde compositie in 1630. Dit schilderij, nu in de Bayerische Staatgemäldesammlungen München, maakte hij in opdracht van een Beiers adellijk paar, zo getuigt ook hun geschilderde familiewapen in de bovenhoek van dat doek. Of het hier getoonde schilderij hiervoor of hierna is ontstaan, is niet bekend. Wel is bekend dat Loth de boetende Magdalena vaker als onderwerp koos, overigens net als Caravaggio.  

Slot Schleiβheim moet vol gehangen hebben met werk van de hofschilder Ulrich Loth, veel van zijn werken zijn echter al voor 1760 uit het kasteel verdwenen.  Uit inventarissen van het slot uit 1748 en 1765 blijkt dat daar zeker twee werken van Loth waren met dit onderwerp.
Hoewel de opgegeven maten niet overeenkomen, kan het hier behandelde schilderij waarschijnlijk toch herkend worden in het schilderij dat wordt omschreven achter inventarisnummer A 748/1 in 1748 en onder nummer A 751/1 in 1765. De genoemde afmetingen van 134 x 103 cm geven namelijk een afwijking rondom aan van tussen de 11 en 12 cm, hetgeen ruimte geeft voor een lijst van tussen de 5,5 en 6 cm. Anders dan nu, was in die tijd ook niet ongebruikelijk om schilderijmaten inclusief hun lijst te vermelden. In de oeuvrecatalogus van Loth, waar ‘Die Büssende Magdalena’ uit Schloss Schleiβheim wordt genoemd in een lijst van werken met een onbekende verblijfplaats, wordt geschreven dat het schilderij voor 1748 in het slot aanwezig was en voor het laatst werd gesignaleerd in 1751, waardoor dit schilderij nu, meer dan 250 jaar later, voor het eerst weer geïdentificeerd kan worden.

Literatuur:
Ulrich Loth; Zwischen Caravaggio und Rubens, Exh. cat. Alte Pinakothek München 2008, p.118,119, p.287